Hoge verwachtingen van rol wijkteams bij huiselijk geweld

Sociale wijkteams moeten de veiligheid in gezinnen waarborgen. Dat vergt van de wijkteams meer kennis over het signaleren en aanpakken van onveiligheid binnen gezinnen.

Meer aandacht voor huiselijk geweld

Uit de meest recente peiling (najaar 2022) onder gemeenten naar de sociale (wijk)teams, lijkt er meer aandacht voor huiselijk geweld te zijn. Maar daaruit blijkt ook dat slechts 24 procent van de gemeenten aangeeft dat de sociale wijkteams ook ondersteuning bieden. In zo’n 75 procent van de gemeenten verwijst het wijkteam door naar een specialistische instantie.

Met de Hervormingsagenda Jeugd en Toekomstscenario kind- en gezinsbescherming krijgen de sociale wijkteams een nadrukkelijker rol in het stelsel met Veilig Thuis, Gecertificeerde Instellingen en de Raad voor de Kinderbescherming. Ze moeten de veiligheid in gezinnen waarborgen. Dat vergt van de wijkteams dus ook meer kennis over het signaleren en aanpakken van onveiligheid binnen gezinnen.

Zorgen over extra taken

Door de wijkteams verantwoordelijk te maken voor de borging van veiligheid binnen gezinnen, ziet Movisie meerdere uitdagingen. Ten eerste omdat de wijkteams zo divers zijn ingericht en gemeenten zelf bepalen welke taken zij hebben. En, steeds weer opnieuw, is de conclusie dat hét wijkteam niet bestaat.

Sommige teams zijn ingericht voor alle ondersteuningsvragen en alle inwoners van 0 tot 100 jaar, andere uitsluitend voor specifieke doelgroepen of complexe problematiek. Sommige teams zijn direct toegankelijk voor inwoners en bij andere kan je alleen terecht na een doorverwijzing.

Sommige teams bieden ondersteuning en zorgen voor indicatiestelling. Terwijl andere alleen de hulpvraag in kaart brengen en doorverwijzen voor ondersteuning en zorg. Hoe zorg je ervoor dat alle deze verschillende vormen wel eenzelfde functie in de aanpak van huiselijk geweld en kindermishandeling kunnen uitvoeren?

Grote knelpunten

Ten tweede geven veel gemeenten al langer aan (zie peilingen van de afgelopen jaren) dat er knelpunten zijn bij het werken met sociale (wijk)teams. Als grootste knelpunten wordt gewezen op personeelstekort, hoge werkdruk, wachtlijsten bij zorginstellingen waar ze naar doorverwijzen, toename van complexe hulpvragen en organisaties die onvoldoende samenwerken voor een integrale werkwijze. Het personeelstekort en het hoge verloop bij de wijkteams schuurt met het streven naar een vast gezicht dat hulp verleent.

We kennen uit diverse onderzoeken het belang van een alliantie tussen professional en het gezin. En juist bij onveiligheid zijn vertrouwen, continuïteit door één professional die het eerste en vaste aanspreekpunt is voor het gezin van groot belang. Hoe borg je dit als wijkteamleden uitvallen of vertrekken?

En daarnaast leiden de extra taken zonder verbetering van de randvoorwaarden mogelijk tot nog meer personeelsproblemen. Want bij voorkeur is de contactpersoon 24/7 beschikbaar voor het geval er zich een incident voordoet.

Specialist

Ten derde gaan veel wijkteams uit van een generalistisch integraal werkende professional met aandacht voor alle levensdomeinen, maar is het signaleren en vooral het aanpakken van geweldsproblematiek complex. Het Toekomstscenario koerst op regionale veiligheidsteams en specialistische aanbieders die met de lokale teams in gezamenlijkheid (integraal) werken aan het effectief en duurzaam borgen van veiligheid.

De specialist moet bij vermoedens van onveiligheid zo snel mogelijk worden ingezet. Komt deze specialist naast de integraal werkende generalist uit het wijkteam te staan? En blijft het wijkteam het vaste contact en gezicht voor het gezin met aandacht voor alle levensdomeinen? Een zorg hierbij is dat onveiligheid wel gesignaleerd wordt, maar specialisten en specialistische zorg niet snel genoeg ingezet kunnen worden door wachtlijsten.

Een andere zorg is wie verantwoordelijk is voor langdurig contact om terugval te voorkomen, ook als de situatie stabiel is en passende ondersteuning is gevonden. We weten immers dat er bij geweld een groot risico op herhaling is. Betekent deze hervorming ook dat er ruimte is om waakvlamcontact structureel in te regelen of levenslange ondersteuning te bieden?

Collectief en preventief werken

Ten vierde ligt er een belangrijke opgave voor de wijkteams om meer samen te werken met het voorveld om individuele hulpvragen en aanbod door te ontwikkelen naar collectieve voorzieningen, preventief werken en vroegsignalering. Ondanks dat er meer aandacht voor lijkt te zijn, is het de afgelopen jaren onvoldoende gelukt om hier tijd aan te geven, mogelijk omdat de problemen met de hoge werkdruk en het personeelstekort hardnekkig zijn.

Door de extra taken die de Hervormingsagenda Jeugd en Toekomstscenario met zich meebrengt, zal de individuele hulpverlening aan gezinnen en individuen toenemen. En zal er (nog) minder tijd overblijven voor het collectief en preventief werken. Terwijl juist daar een mogelijke oplossing ligt om de druk op het team te verminderen.

Er zou meer aandacht moeten komen voor het opbouwwerk als een specifieke expertise, die nodig is om de taak als wijkteam volwaardig te doen.

Werken met geweldsproblematiek is expertise

De aanpak van geweld is ingewikkeld. Deze complexiteit wordt enerzijds veroorzaakt door het huidige stelsel én anderzijds doordat huiselijk geweld in elke situatie anders is en sterk varieert in ernst, aard, frequentie en duur.

Wanneer sprake is van geweld tussen partners, is de kans op geweld richting kinderen groot.
 

Daarnaast blijkt dat de context waarin huiselijk geweld en kindermishandeling plaatsvinden, divers is. Er kan sprake zijn van ontspoorde mantelzorg, van verslavingsproblematiek, van stress door schulden, van gedragsproblematiek, van pedagogische onmacht of emotionele verwaarlozing. Of een combinatie van meerdere aspecten.

Huiselijk geweld kan ook ontstaan uit extreme jaloezie, controle, dwang, genderopvattingen of een groot machtsverschil. Daarnaast weten we dat er een groot risico is op herhaling als in een relatie eerder geweld gebruikt is. En wanneer sprake is van geweld tussen partners, is de kans op geweld richting kinderen groot.

Onveiligheid van kinderen is vaak geworteld in onveiligheid tussen de volwassen partners in het huishouden. Werken met huiselijkgeweldproblematiek betekent dat professionals voldoende moeten weten van al die verschillende vormen van huiselijk geweld en de context waarin het plaatsvindt. Deze kennis is de basis om (tijdig) te kunnen signaleren.

Risicofactoren en handelingsperspectieven

Maar er is meer: naast het signaleren is het belangrijk om goed zicht te hebben op risicofactoren en handelingsperspectieven. Een professional moet immers op een andere manier handelen bij veiligheidsvraagstukken in het geval van kindermishandeling, eergerelateerd geweld of ouderenmishandeling.

Daarnaast vraagt het werken met huiselijkgeweldproblematiek om adequate (gespreks)vaardigheden om met slachtoffers, plegers en kinderen te praten.

Voor een goede inschatting van de veiligheidssituatie moet niet alleen naar het gezin als geheel worden gekeken, maar juist ook apart naar alle individuen. Welke positie en rol nemen zij in binnen het gezin? En wat heeft diegene nodig? Een-op-eencontact, met volwassenen, maar ook met de kinderen, is nodig om een vertrouwensband op te bouwen en signalen op te halen.

Het streven om met alle betrokkenen aan tafel tot een gezamenlijk plan te komen, waarin de ideeën van het gezin leidend zijn, kan in het geval van onveiligheid voor problemen zorgen. Je mist dan signalen. Soms durft iemand uit angst namelijk niets te zeggen, omdat de geweldpleger erbij zit. Het is niet eenvoudig om gewelddadig gedrag bespreekbaar te maken, om te durven luisteren naar de verhalen en tegelijkertijd ook de risico’s in het oog te houden.

Aandacht voor jonge collega’s

Het betekent voor professionals dat zij zich moeten verhouden tot ernstige onveiligheidsvraagstukken. Dat kun je leren, maar vooral veel ervaring opdoen in de praktijk is van groot belang. Door voldoende werkervaring weet je wat je allemaal tegen kan komen, zonder daar direct van ondersteboven te raken. Je weet ook beter hoe je vermoedens concreet kan maken. Als een professional slechts incidenteel een gezin begeleidt, waarin ernstig geweld speelt, is werken met geweldsproblematiek een stuk moeilijker.

Daarom vraagt werken met geweldsproblematiek om begeleiding van de professional vanuit de organisatie, met extra aandacht voor jonge of nieuwe collega’s. Signalen van huiselijk geweld en kindermishandeling zijn soms moeilijk te benoemen en over te dragen. Als professional is het belangrijk om vermoedens en onderbuikgevoelens te delen met collega’s. Kortom: kennis, scholing en ervaring hebben (en kunnen opdoen) en professionele ondersteuning krijgen, zijn basisvoorwaarden.

Aanscherping Toekomstscenario

Toekomstscenario kind- en gezinsbescherming moet een oplossing bieden voor het huidige stelsel van jeugdbescherming dat vastloopt. Als onderdeel van de oplossing wordt een groot beroep gedaan op wijkteams. Zij krijgen er met dit nieuwe scenario extra taken bij, terwijl we weten dat ze nu al vastlopen omdat hun werk complex is.

Vanuit het programma Passende ondersteuning van Movisie pleiten we voor een verdere aanscherping van de visie en doelstelling van het Toekomstscenario en willen we waarschuwen voor te grote verwachtingen van wat wijkteams kunnen doen.

Het werken met geweldsproblematiek is een expertise. Het vraagt om specialistische kennis over veiligheid en de mogelijke oorzaken die leiden tot huiselijk geweld. Hoe kunnen de wijkteams mensen zoals Joseph en het gezin waar hij woont helpen? Maar ook mensen met verslavingsproblematiek, geldzorgen, lichamelijke en psychische beperkingen of mensen die geen ondersteuning willen?

Het snel en gemakkelijk beschikbaar stellen van specialistische kennis en kunde is daarvoor nodig. Wijkteams moeten ruimte krijgen om hun expertise op dit gebied op te bouwen, zodat zij huiselijk geweld goed kunnen signaleren. En ze moeten daarbij domein-overstijgend kunnen samenwerken. Zodat iemand zoals Joseph niet een half jaar hoeft te wachten op diagnostisering en specialistische zorg.

Tekst Silke van Arum. Zij is programmaleider Passende ondersteuning bij Movisie.

Met dank aan Saskia Daru, Nelleke Westerveld en Hilde van Xanten van Movisie.