Hoe ouderen met migratieachtergrond zin geven aan hun leven

Een deelnemer vertelt: ‘Ik heb in Nederland nooit vrijwilligerswerk gedaan. Wel thuis in Egypte. Dat is door GO-WIN veranderd. Ik wilde niet thuis blijven zitten, maar meer praten met mensen. Daardoor heb ik nu meer contact met Nederlanders.’

In Nederland wonen naar schatting ongeveer 566.000 ouderen met een eerste generatie migratieachtergrond. Gezond en betekenisvol ouder worden, zoals GO-WIN en andere initiatieven nastreven, is voor hen van groot belang. We weten dat mensen die ouder worden én een migratieachtergrond hebben vaker in een kwetsbare positie belanden dan mensen die in Nederland geboren zijn en oud worden. Ze hebben vaak een slechtere gezondheid en meer kans op eenzaamheid. Bijvoorbeeld omdat ze de Nederlandse taal niet of gebrekkig spreken en hun sociale netwerk hebben moeten achterlaten in het land van herkomst.

Kwetsbare positie

Het lijkt soms, als je de rapporten leest, alsof ouderen met een migratieachtergrond onvermijdelijk in een kwetsbare positie terechtkomen en vooral hulpbehoevend zijn. Movisie deed in 2023 literatuuronderzoek en sprak met ouderen met een migratieachtergrond, onder andere over eenzaamheid en zingeving.

Uit dat onderzoek en die gesprekken blijkt vooral de kracht van de mensen en de wil om van betekenis te zijn voor hun omgeving en de samenleving. Maar tegelijkertijd blijkt ook hoe hun omstandigheden én overheidsbeleid er soms toe kunnen leiden dat zij in een kwetsbare positie terechtkomen.

Veel ouderen, vooral arbeidsmigranten, verwachtten na een aantal jaar weer terug te gaan naar hun land van herkomst. Toen dat om uiteenlopende redenen niet gebeurde, spraken velen de Nederlandse taal niet of nauwelijks. Dat zorgt ervoor dat veel ouderen zich nu geïsoleerd voelen. Het beperkt hen in het bespreken van bijvoorbeeld eenzaamheid (Fokkema et al., 2016) en zorgt ervoor dat zij de weg naar zorg en ondersteuning bij de huisarts of de gemeente mijden.

Voorzieningen afgeschaft

Bovendien is, vooral vergeleken met een aantal jaar terug, de toegang tot zorg en ondersteuning voor mensen die de Nederlandse taal niet spreken moeilijker geworden. Voorzieningen die (oudere) migranten hielpen in de toegang tot zorg en ondersteuning zijn veelal afgeschaft. Onder hen tolken in de gezondheidszorg en VETC’ers (Voorlichters binnen de Eigen Taal en Cultuur). Sindsdien is er geen algemene subsidie of vergoeding voor tolken in de zorg en ondersteuning, ondanks herhaaldelijke oproepen van wetenschappers en beroeps-, belangen- en patiëntenorganisaties (de Groot et al., 2022).

Zelf actie ondernemen

Dat de kracht en de wil toch in stand blijven, blijkt uit hoe de ouderen omgaan met hun situatie. Hoewel de taalbarrière er bijvoorbeeld voor kan zorgen dat ouderen zich geïsoleerd voelen, betekent dit niet dat zij zelf geen actie ondernemen. In groepsgesprekken met ouderen met een migratieachtergrond vertelt een Turkse vrouw over de tijd dat ze nieuw in Nederland was: ‘Ik had een paar boodschappen nodig en dat was wel moeilijk in die tijd. Toen waren er alleen kleine supermarktjes. Maar ik ging echt niet wachten tot mijn man thuis was om me te helpen. Ik ben erheen gegaan met m’n lege melkpak en een suikerklontje. Toen konden ze me daar helpen om die boodschappen te vinden.’

In een ander gesprek vertelt een oudere over de betekenis van contacten met buren: ‘De buurvrouw was erg aardig. Die kocht een woordenboek om de barrière tussen Nederlands en Arabisch te overbruggen. Dat hielp.’

De contacten met mensen in de buurt zijn daarnaast ook belangrijk om het leven in Nederland beter te begrijpen. Een vrouw vertelt: ‘Toen het warmer werd, hadden de vrouwen steeds minder kleding aan. Blote benen, blote buiken, alles. Dat was wel even schrikken. Ik sprak er met de buurvrouw over. Zo ben ik het beter gaan begrijpen.’

Eenzaamheid

Ook discriminatie en het gevoel er niet bij te horen kunnen ervoor zorgen dat ouderen zorg mijden en zich geïsoleerd en eenzaam voelen (Carlsson, 2022; Jonge, 2022). Daarnaast voelen veel ouderen met een migratieachtergrond zich onzeker over de toekomst (wie gaat er voor mij zorgen?) en hebben ze heimwee naar het land van herkomst. Dat en meer kan ervoor zorgen dat veel ouderen met een migratieachtergrond zich soms of regelmatig depressief en eenzaam voelen.

Die gevoelens zijn voor veel ouderen met een migratieachtergrond moeilijk bespreekbaar. Dat bleek bijvoorbeeld uit een onderzoek naar eenzaamheid onder Marokkaanse ouderen (Nhass & Verloove, 2020). Eenzaamheid zou namelijk kunnen impliceren dat je familie niet goed voor je zorgt, zoals in veel culturen gebruikelijk is.