Het gaat niet om seks, maar om macht

Slachtoffers en plegers: de cijfers

Slachtoffers van seksuele intimidatie zijn meestal mensen met minder formele, informele of maatschappelijke macht. Uit de Nationale Enquête Arbeidsomstandigheden (NEA) van dit jaar blijkt dat vrouwen vaker worden lastiggevallen dan mannen. 3,4 procent van de vrouwen heeft last van ongewenste seksuele aandacht op de werkvloer. Van de vrouwen tussen de 15 en 25 jaar heeft 6 procent last van seksuele aandacht van collega’s en leidinggevenden.[5]

Hierbij is gender belangrijker dan een formele machtspositie: 12 procent van de vrouwen in leidinggevende posities krijgt te maken met seksueel grensoverschrijdend gedrag tegenover 2 procent van de mannelijke leidinggevenden.[6]

Uit onderzoek van vakbond CNV blijkt dat mensen met een praktische opleiding of een lager inkomen vaker te maken hebben met seksueel grensoverschrijdend gedrag dan mensen met een theoretische opleiding of mensen met hogere inkomens.[7] Ook oproepkrachten en invalkrachten zijn vaker slachtoffer dan mensen met een vast dienstverband.[8]

Over de plegers van seksueel grensoverschrijdend gedrag is veel minder bekend, maar we weten dat het merendeel van de plegers van (seksueel) grensoverschrijdend gedrag man is.[9]

Uitsluiting en ondermijning

Er is weinig onderzoek gedaan naar waarom mensen zich seksueel grensoverschrijdend gedragen. Er zijn wel een aantal verklaringen die vaak genoemd worden.[10] Allereerst zien we dat seksueel grensoverschrijdend gedrag vaak voorkomt in beroepen waar meer mannen werken dan vrouwen en waar het bij de cultuur hoorde om bijvoorbeeld seksueel getinte grapjes te maken. Mannen zeggen: ‘We deden dit altijd al zo, waarom moeten we dit ineens veranderen?’ In dit geval is grensoverschrijdend gedrag dus onderdeel van (onbewust) buitensluitend gedrag door de dominante groep

Een andere verklaring is dat seksueel intimiderend gedrag een manier kan zijn om een machtspositie te bestendigen en ‘nieuwkomers’ te ondermijnen. Een goed voorbeeld hiervan in Nederland is defensie, waar vrouwen weliswaar al lang functies vervullen, maar over het algemeen in lagere rangen. Pas in 2005 veroverde de eerste vrouw de rang van generaal.

Het is nog steeds een mannenbolwerk met een masculiene cultuur waar veel grensoverschrijdend gedrag voorkomt, zoals bijvoorbeeld dit stuk in NRC laat zien. ‘Als vrouw loop je bij defensie voortdurend op je tenen (…) Altijd bedacht op opmerkingen over je uiterlijk of gedrag. Dus: niet een banaan eten. (…) Niets zeggen wat een seksuele lading kan hebben. (…) Niet poes zeggen, maar kat. (…) Niet zeggen dat je serieus genomen wil worden.’

Dit zou ook kunnen verklaren waarom vrouwelijke leidinggevenden vaker te maken krijgen met seksuele intimidatie. Het gedrag ondermijnt de positie van vrouwen en bestendigt de positie van mannen.

Ongepaste sms’jes

De 29-jarige Amina die als leidinggevende werkte getuigt in het Vlaamse project Taboebrekers over haar ervaringen met seksueel grensoverschrijdend gedrag. Ze vertelt hoe haar leidinggevenden constant seksuele opmerkingen maakten en haar lastig vielen met ongepaste sms'jes. Het gevolg hiervan was dat haar positie in het bedrijf daaronder te lijden had.

‘Zo behandeld worden had echter wel invloed op hoe mijn collega’s met me omgingen. Ik was personeelsverantwoordelijke, dus moest evaluatiegesprekken en sollicitaties afnemen, en dat was al uitdagend omdat ik nog zo jong was. Door de opmerkingen die mijn bazen maakten, verloor ik alle gezag binnen het bedrijf en binnen mijn functie.’[11]

En andersom, zou dit ook kunnen verklaren waarom mannen in ‘typisch’ vrouwelijke beroepen te maken krijgen met seksuele intimidatie, zoals onlangs over mannelijke verpleegkundigen in het nieuws kwam.[12]

Macht maakt onaantastbaar

Machtsongelijkheid maakt het ook moeilijker om iemand aan te spreken op het gedrag. Uit het recente Onderzoek seksueel grensoverschrijdend gedrag (maart 2023) blijkt dat Nederlanders aangeven dat het aanspreken van leidinggevenden op grensoverschrijdend gedrag hoort bij de top 3 van lastigste situaties.

Karin Bosman, een Nederlandse ervaringsdeskundige, vertelt hierover aan het CNV: ‘Hans drukte mij op het hart dat niemand mij zou geloven. Hij voelde zich onschendbaar. Helemaal omdat hij de baas was. Het was mijn woord tegen het zijne.’[13]

Juiste beoordeling

Seksueel grensoverschrijdend gedrag gaat dus niet alleen over het ontbreken van toestemming, maar ook over ongelijkwaardigheid, oftewel macht. Waarbij ongelijkwaardigheid voort kan komen uit formele machtsposities, maar ook uit informele en maatschappelijke machtsposities. Wat levert deze bredere blik ons op

Ten eerste helpt het ons om in situaties van seksueel grensoverschrijdend gedrag de juiste beoordeling te maken. Is er in jouw organisatie sprake van seksueel grensoverschrijdend gedrag? Kijk er dan niet alleen naar of allebei de personen instemden met het gedrag, maar kijk ook naar of de twee personen gelijkwaardig zijn, in formele, informele en maatschappelijke zin. Dit haalt ook de verantwoordelijkheid weg bij het bij het slachtoffer. Ook als iemand toestemming heeft gegeven, dronken was of op een andere manier niet voldoet aan het ideale beeld van een slachtoffer, kan seksueel gedrag grensoverschrijdend zijn.

Een pleger die zegt: ‘Ik dacht dat ze het ook wilde’, komt daar dan niet zo maar meer mee weg. Macht meenemen in onze blik helpt ons ook te begrijpen dat de bedoeling van de pleger niet altijd van belang is: mensen in een machtspositie zijn zich soms niet bewust van hoe hun gedrag overkomt.

Beter beeld van risicofactoren

Ten tweede helpt een analyse van macht bij het voorkomen van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Door de ongelijkwaardigheden in je organisatie te analyseren, krijg je een beter beeld van de risicofactoren van seksueel grensoverschrijdend gedrag, of: hoe seksueel grensoverschrijdend gedrag kan worden ingezet om macht te behouden, of het gezag van de ander te ondermijnen.

Zorgen voor een gelijkwaardige en inclusieve cultuur helpt bij het voorkomen van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Zo weten we dat diversiteit tot wrijving leidt als inclusiebeleid er niet meteen onderdeel van is.[14]

Zie seksueel grensoverschrijdend gedrag dus als een voortvloeisel van ongelijkheid en organisatiecultuur. En waak ervoor om bij incidenten alle verantwoordelijkheid bij individuele plegers te leggen. We kunnen niet anders dan erkennen dat machtsstructuren bijdragen aan gedrag en dat een cultuur waarin macht een grote rol speelt het moeilijker maakt om gedrag te benoemen en aan te pakken.

Tekst Djoeke Ardon en Saskia Daru. Zij werken als (senior) onderzoeker en projectleider bij Movisie en zijn gespecialiseerd in huiselijk en seksueel geweld en grensoverschrijdend gedrag.