‘Versterk sociale instituties en bindingen tussen mensen’

Niet dat we in Nederland bang hoeven te zijn voor een inval van het Russische leger. Levels: ‘De kans dat hun paratroopers op de Grebbeberg landen, acht ik vrij klein.’ Het gaat meer om een hybride oorlog waar bijvoorbeeld energie- en watervoorzieningen en cruciale ICT-systemen worden lamgelegd, bijvoorbeeld in ziekenhuizen en bij banken.

Wie is Mark Levels?

Mark Levels (1977) is hoogleraar Sociologie en universiteitsdecaan LLO (Een Leven Lang Ontwikkelen) bij de Universiteit Maastricht en programmadirecteur van het Researchcentrum voor Onderwijs en Arbeidsmarkt (ROA).

We moeten ons als samenleving goed voorbereiden op zo’n hybride oorlog, zegt Levels. En die voorbereiding dient veel verder te gaan dan jezelf 72 uur weten te redden in een noodsituatie. Scandinavische landen als Finland en de Baltische staten kunnen ons daarbij als lichtend voorbeeld dienen, zo blijkt volgens de Maastrichtse hoogleraar uit studies. Hij maakte samen met Jeanette de Weert, majoor bij de Nederlandse Defensie Academie (NLDA), een overzicht van relevante literatuur hierover.

Waarmee kunnen we volgens die studies ons voordeel doen?

Levels: ‘Het is niet zo dat je zomaar het model uit bijvoorbeeld Finland hier kunt kopiëren. Instituties in een land kennen een geschiedenis en een culturele en maatschappelijke inbedding. Maar we kunnen wel leren van de voorbeelden. Zo kent Finland bijvoorbeeld een sterke publieke omroep die fair and balanced weergeeft wat er aan de hand is en waarnaar door veel Finnen wordt gekeken. Dat maakt bijvoorbeeld de voedingsbodem voor desinformatiecampagnes minder vruchtbaar.’

In zijn algemeenheid moeten we als samenleving aan twee doelen werken, stelt Levels. We moeten de bindingen tussen mensen versterken en daarnaast de sociale instituties. De vraag wie daarvoor in actie moeten komen om dat te bewerkstelligen en of bijvoorbeeld sociaal werkers daar een rol in moeten spelen, laat zich volgens hem lastig beantwoorden. ‘Het is heel moeilijk is om sociale samenhang met gericht beleid te bevorderen.’

‘Tegelijkertijd’, zo vervolgt hij, ‘heb ik een groot vertrouwen in de gemeente als overheidslaag die dicht bij de burger staat. En die dus ook zou kunnen helpen gemeenschappen te bevorderen en te versterken. Je moet immers voor bijna alles wat je wil doen in het leven bij de gemeente zijn. Die heeft dus een heel gemakkelijke ingang naar burgers. Maar een nieuwe rol van gemeenten als gemeenschapsbevorderaar, die zie je eigenlijk zelden.’

Dat is een gemiste kans, want het fundament is er volgens Levels wel. ‘Kijk naar het thema leefbaarheid waar veel gemeenten mee bezig zijn en waar sociaal professionals op actief zijn. Daar zou ik dus maximaal op inzetten. En ik zie voor sociaal professionals een belangrijke rol weggelegd voor het slaan van bruggen tussen mensen.’
Er is een wezenlijk knelpunt om dit doel te bereiken. ‘We weten uit de wetenschappelijke literatuur dat je de psychologische weerbaarheid van mensen goed kunt trainen. Dus ook die om weerbaar te zijn in een situatie van een hybride oorlog. Maar de kans dat dit soort preventie werkt, is groter naarmate mensen zich minder druk hoeven te maken over hun bestaanszekerheid. En die zorgen hebben ze nu wel. Dus je moet eerst die normale omstandigheden zien te creëren.’

Er zijn ook andere ontwikkelingen die in de weg staan wat Levels en De Weert met hun betoog proberen te bewerkstelligen. De beoogde bezuinigingen bijvoorbeeld op de publieke omroep en het sociaal domein. En de democratische rechtsstaat die onder druk staat volgens de Raad van State. Levels: ‘Op dit soort instituties moet je dus niet korten. Als je ze verzwakt, dan doe je iets fout. Uiteindelijk ondermijn je daarmee de samenhang die we straks nodig hebben om de moeilijke tijden door te komen.’

Levels is stellig met zijn boodschap. Toch is hij er allerminst gerust op dat we als samenleving doordrongen zijn van de urgentie van zijn pleidooi. De omvang van de maatschappelijke opdracht dringt niet tot ons door omdat we bezig zijn met onze dagelijkse sores. Dat geld ook voor politiek en bestuur. ‘Je komt er pas achter hoe belangrijk de brandweer is, als er iets in de fik staat. En zolang er niks in de fik staat, heb je altijd wel mensen die zeggen: ‘Nou, we kunnen wel met wat brandweerlieden minder toe.’’
 

Dus er moet zich een noodsituatie voordoen, willen we wakker geschud worden, zoals bij corona. Maar aan de aanvankelijke saamhorigheid en solidariteit aan het begin van de pandemie kwam snel een eind. Eerst applaudisseerden we voor de zorg, daarna ontstond polarisatie tussen voorstanders en aperte tegenstanders van de coronamaatregelen…

Levels: ‘Destijds bij corona en ook in een mogelijk hybride oorlog zul je je als overheid moeten realiseren dat er bewuste pogingen gedaan worden om de maatschappelijke samenhang te ondermijnen. Wat we van burgers moeten gaan vragen in tijden van crisis en oorlog is iets waarvan de meeste mensen zich geen voorstelling kunnen maken. Als je daar met beleid op wil gaan reageren, kan dat een enorme maatschappelijke reactie teweegbrengen. En hoe slimmer je daarmee omgaat, des te groter de kans dat je met je beleid in ieder geval niks kapot maakt. En iets doet dat misschien zelfs helpt.’

Kun je een voorbeeld geven?

‘Stel je voor, polariserende desinformatie wordt een probleem. Je zou dan bepaalde sociale platforms aan banden kunnen leggen. Je kunt je voorstellen wat dat voor een discussie wordt. En waarschijnlijk terecht. ‘Censuur!’, zullen mensen roepen. Misschien is dat dan niet de maatregel die je zou moeten nemen, maar toch zul je iets moeten doen. Het belangrijkste is dat we daar nu al goed over nadenken.’
 

Tekst Olaf Stomp
Foto Universiteit Maastricht