Doorbreek stereotypen over gender en versterk sociale contacten

Wat is een effectieve manier om te voorkomen dat jongeren ervaringen krijgen met grensoverschrijdend gedrag? Zet in op het doorbreken van stereotypen over gender en versterk sociale interacties, schrijft Jolien Geerlings van Movisie.

Grensoverschrijdend gedag kent veel vormen. Het kan fysiek, psychologisch of seksueel zijn. Denk bijvoorbeeld aan intimidatie, pesten en discriminatie, dwangmatige controle, seksueel, fysiek of verbaal geweld of andere ongepaste handelingen die de waardigheid of integriteit van een persoon aantasten. En het kan zich zowel online als offline afspelen.

Opvallend is dat grensoverschrijdend gedrag vooral plaatsvindt tegen (jonge) vrouwen en lhbtiqa+ personen

Veel jongeren hebben ervaringen met grensoverschrijdend gedag. Zo blijkt uit het onderzoek Seks onder je 25e van Rutgers dat in 2023 54 procent van de meiden en 22 procent van de jongens wel eens seksueel grensoverschrijdend gedrag had meegemaakt. En een recente studie van het CBS (2024) liet zien dat met name jonge vrouwen (16 tot 24 jaar), bi-plus vrouwen, non-binaire/gender queer personen en homoseksuele mannen te maken krijgen met seksueel grensoverschrijdend gedrag. Ook hebben jonge vrouwen en intersekse personen en non-binaire/gender queer personen veel last van straatintimidatie. 27 tot 60 procent heeft dit ervaren.

Niet verrassend

Opvallend is dat grensoverschrijdend gedrag vooral plaatsvindt tegen (jonge) vrouwen en lhbtiqa+ personen. En dat is eigenlijk niet verrassend. Grensoverschrijdend gedrag is namelijk vaak gendergerelateerd. Het is gedrag tegen iemand vanwege diens sekse of gender, genderidentiteit, seksuele oriëntatie of genderexpressie. Dat komt omdat dit gedrag is geworteld in opvattingen over genderongelijkheid en schadelijke normen over mannelijkheid, vrouwelijkheid en seksualiteit. Veel grensoverschrijdend gedrag ten opzichte van vrouwen, meiden en lhbtiqa+ personen komt voort uit dezelfde beperkende gendernormen in de maatschappij.

Hoe sterker je gelooft in natuurlijke verschillen tussen mannen en vrouwen, hoe traditioneler je genderideologie vaak is

In onze samenleving worden mannen en vrouwen niet alleen als verschillend gezien, maar er worden ook verwachtingen gekoppeld aan hun eigenschappen en rollen, vooral op het gebied van seksualiteit. Dit noemen we gendernormen of genderstereotypen. Hoe sterker je gelooft in natuurlijke verschillen tussen mannen en vrouwen, hoe traditioneler je genderideologie vaak is.

En dat soort ideeën hangen ook sterk samen met hoe acceptabel je ongelijkheden vindt en hoe meer je geneigd bent om gedrag af te straffen dat niet aan de gendernormen voldoet. Dat kan leiden tot seksueel grensoverschrijdend gedrag, maar ook tot het afwijzen van seksuele minderheden. Bij een traditionele genderideologie hoort dus een traditionele opvatting van seksualiteit, en seksuele minderheden vallen buiten die traditionele gendernorm.

Veel effectieve interventies

Omdat seksueel grensoverschrijdend gedrag en geweld tegen lhbtiqa+ personen vaak dezelfde oorzaken hebben, onderzochten kennisinstituten Rutgers en Movisie samen welke preventieve maatregelen effectief zijn. En wat blijkt? Hoewel er soms specifieke aandachtspunten zijn, zijn er veel effectieve interventies die zowel helpen bij het voorkomen van seksueel grensoverschrijdend gedrag als bij het tegengaan van lhbtiqa+ geweld en pestgedrag.

Wat werkt bij-dossier

Het Movisie/Rutgers-dossier Wat werkt bij de preventie van seksueel grensoverschrijdend gedrag en lhbtiq+ geweld gaat over het voorkomen van dit gedrag en over effectieve interventies op individueel, sociaal en cultureel niveau.

Het doorbreken van genderstereotypen blijkt erg belangrijk. Niet zo verwonderlijk, aangezien dat ook een belangrijke oorzaak is van grensoverschrijdend gedrag. Stereotypen helpen mensen om de informatie uit de omgeving snel te kunnen verwerken in de hersenen. Maar omdat we dat doen op basis van geautomatiseerde, aangeleerde patronen, kost het moeite om buiten die stereotype patronen te denken.

Het werkt om onszelf te trainen om buiten die patronen te denken

Wat werkt, zo blijkt, is om onszelf te trainen om buiten die patronen te denken. En wat daar goed bij kan helpen is om counterstereotypen te gebruiken: beelden en verhalen die afwijken van traditionele genderstereotypen, zoals een jongen met nagellak of een vrouwelijke brandweerman. En het is belangrijk om daarbij te bespreken dat gendernormen ook beperkend zijn voor mannen. Zo zorgen competitie en machtsverschillen tussen mannen ook voor druk om te voldoen aan de normen voor mannelijkheid. Dat maakt het moeilijker voor mannen die van die norm willen afwijken, door bijvoorbeeld zorgzaam te zijn of over hun emoties te praten.

Voorleven

Wat ook kansrijk is in preventie, is om te investeren in positieve en warme sociale interacties. Door het versterken van positieve relaties tussen leeftijdsgenoten - maar ook tussen leerkrachten of sociaal professionals en de jongeren die ze begeleiden - zijn jongeren meer geneigd om elkaar te helpen en aardiger te zijn voor elkaar. Jongeren nemen namelijk een voorbeeld aan de volwassenen met wie ze een goede band hebben. Voorleven hoe je met elkaar omgaat, maakt echt een verschil. Het helpt jongeren om daarvoor sociale vaardigheden aan te leren

Als je medestanders hebt, wordt het makkelijker om je uit te spreken tegen grensoverschrijdend gedrag

Die warme relaties zijn ook een belangrijke manier om een andere sociale norm te stellen. Onderlinge afspraken over welk gedrag wel en niet geaccepteerd is, worden beter nageleefd als jongeren het idee hebben dat hun leeftijdsgenoten er ook zo over denken. Bovendien wordt het makkelijker om overtredingen van die gezamenlijke afspraken aan te kaarten. Als je weet dat je medestanders hebt, wordt het makkelijker om je uit te spreken tegen een vorm van grensoverschrijdend gedrag.

Preventie van grensoverschrijdend gedrag kan zich dus het beste richten op het doorbreken van genderstereotypen en het versterken van sociale interacties. Daarmee bestrijd je niet alleen grensoverschrijdend gedrag, maar draag je ook de norm uit dat ideeën over mannelijkheid en vrouwelijkheid beperkend zijn voor iedereen; vrouwen, lhbtiqa+ personen en mannen. Zo sla je dus meerdere vliegen in één klap.

Tekst Jolien Geerlings. Zij is bij Movisie senior onderzoeker Aanpak discriminatie.
Illustratie Geert Gerard