Met tips en handvatten

Bewuster inzetten op basisvaardigheden in sociaal werk 

Professionals in het sociaal domein kunnen een belangrijke rol vervullen bij het versterken van basisvaardigheden. Wat hebben deze professionals daarvoor nodig? Onderzoeksbureau Panteia zocht dat uit en Hogeschool Utrecht ontwikkelde handvatten.

Panteia onderzocht welke behoeften aan vaardigheden en kennis professionals en organisaties hebben bij het vinden, benaderen en doorverwijzen. Hogeschool Utrecht ontwikkelde een aantal handvatten om hier ondersteunend bij te zijn, ontwikkeld vanuit de visie van stress-sensitief werken.   

Bewustzijn

Vinden, benaderen en doorverwijzen. Het eerste van die drie kan meteen een lastige opgave zijn, want mensen houden een gebrek aan basisvaardigheden uit schaamte vaak goed verborgen. Idealiter zou je als professional in contact met burgers voortdurend aandacht hebben voor basisvaardigheden. In hoe je een gesprek aan gaat bijvoorbeeld. Denk daarbij aan een open houding, niet oordelen, en ook niet terughoudend zijn om het gesprek erover aan te gaan. Dus eigenlijk niet anders dan je als sociaal werker gewend bent te doen, maar dan inclusief het bewustzijn dat beperkte basisvaardigheden een rol kunnen spelen. Dat vindt Janneke Lakerveld, docent social work en lid van de onderzoekscommissie van het Expertisepunt Basisvaardigheden, ook: 'Ik vind het echt een taak van sociaal werkers om te signaleren dat er misschien sprake is van lage basisvaardigheden, dit op net zo’n goede manier bespreekbaar te maken als andere gevoelige onderwerpen en te weten waar je iemand warm naartoe kunt verwijzen.'   

Nodig

Om warm te kunnen verwijzen is er behoefte aan een netwerk met duidelijk, praktisch, laagdrempelig en toegankelijk leeraanbod voor mensen met beperkte basisvaardigheden, constateerde Panteia in 2021. En aan samenwerking, duidelijke afspraken en structurele inbedding van basisvaardigheden in onder andere wijkteams. Dit vraagt om een regierol van de gemeente, om het netwerk goed te laten functioneren en elkaar daarin ook optimaal te kunnen leren kennen, vinden en benutten. Meer hierover weten? Lees dan de Handreiking: Kwaliteit bij de aanpak van basisvaardigheden. 

'Ik vind het echt een taak van sociaal werkers om te signaleren dat er misschien sprake is van lage basisvaardigheden.' 

Tips voor vinden, benaderen en doorverwijzen

Panteia deelt de volgende tips voor gemeenten en andere betrokkenen in het sociaal domein:

  1. Zorg ervoor dat aandacht voor basisvaardigheden integraal wordt ingebed in alle contacten met burgers. 
  1. Zorg voor een actief netwerk rondom het ondersteuningsaanbod. 
  1. Zorg voor borging van de aandacht en het netwerk via een actieve projectleider. 
  1. Maak voor het herkennen en benaderen van mensen met beperkte basisvaardigheden gebruik van trainingen en beschikbare persona’s. 
  1. Ga niet uit van vooroordelen, trek niet te snel conclusies over de uitkomstverwachting en wees niet bang direct naar basisvaardigheden te vragen. 
  1. Betrek ervaringsdeskundigen om de belevingswereld van mensen met beperkte basisvaardigheden beter te begrijpen. 

Lees het hele onderzoek van Panteia: Aandacht voor basisvaardigheden in het sociaal domein.

Mensen aan het koken

Signalenkaart 

Om goed te kunnen signaleren is het belangrijk de signalen te kennen. Sociaal werkers hebben steeds sterker aandacht voor stress-sensitief werken. Dat betekent dat je aandacht hebt voor hoe chronische stress doorwerkt op gedrag. En dat je een inwoner in een kwetsbare positie met chronische stress op de juiste manier bejegent en ondersteunt. Aandacht voor chronische stress kent echter ook een risico in relatie tot het signaleren van beperkte basisvaardigheden. Signalen van basisvaardigheden kunnen namelijk ook vaak over het hoofd worden gezien of verward met stress. Rosanne Oomkens van Hogeschool Utrecht: ‘Sommige signalen komen ook overeen. Zoals te laat komen op een afspraak. Dat kan komen door stress, omdat je hoofd te vol zit en je het vergeet. Maar ook omdat je om 13.40 uur moet verschijnen en je niet begrijpt wat ‘13.40’ betekent of niet kunt uitrekenen hoe laat je dan van huis moet.' Om hierop te kunnen anticiperen, maakt de Hogeschool Utrecht een signalenkaart met verschillen en overeenkomsten van signalen van chronische stress en door lage basisvaardigheden. 

IJsbrekers 

Uit onderzoek van Jungmann et al. (2022) blijkt dat het stress-sensitieve werken sociaal werkers uitnodigt om mensen tijdens gesprekken te bedienen op drie psychologische basisbehoeften: autonomie, betrokkenheid en competenties. En juist bij het bespreekbaar maken van delicate onderwerpen, zoals of er sprake is van beperkte basisvaardigheden, is het cruciaal de ander in een gesprek op deze drie basisbehoeften te bedienen. In die zin is de wijze van gespreksvoering universeel. Maar, zo stelt Oomkens: 'De grote vraag van de sociaal werkers was: als ik weet waar ik op moet letten, wat doe ik dan concreet? Net zoals bij stress-sensitief werken – waar de gespreksvoering een belangrijke rol speelt – geldt bij een vermoeden van lage basisvaardigheden dat het ertoe doet wat je zegt.' Om die reden hebben de onderzoekers, samen met de praktijk, een vragenset voor professionals ontwikkeld. In deze verkennende ‘ijsbrekers’ wordt rekening gehouden met de drie basisbehoeften. 

Handvatten

Het onderzoek van Hogeschool Utrecht leverde de volgende praktische handvatten op voor de sociaal werker:  

  • Een signalenkaart: met de overlap in gedragingen die zowel veroorzaakt kunnen worden door chronische stress als door lage basisvaardigheden. 
  • Een set verkenners, ook wel ijsbrekers genoemd: concrete vragen die professionals kunnen stellen aan inwoners om in gesprek te gaan over in welke mate zij worstelen met beperkte basisvaardigheden. 
  • Een verwijskaart: aandachtspunten bij het verwijzen van inwoners met lage basisvaardigheden. 

Ga naar het volledige onderzoeksrapport: Aandacht voor lage basisvaardigheden in het stress-sensitieve werken binnen sociaal werk.

Zowel het onderzoek van Panteia als dat van Hogeschool Utrecht laat zien dat het sociaal werk met de juiste aandacht, insteek en handvatten veel kan betekenen om mensen met beperkte basisvaardigheden passend te ondersteunen. De veelbesproken blinde vlek zal hiermee hopelijk wegtrekken, omdat aandacht voor basisvaardigheden integraal onderdeel is geworden van het sociaal werk. 

Tekst Barbara Panhuijzen
Foto Maud Fernhout

Lopend onderzoek: Sociaal werk en gecijferdheid

Wat is er nodig om sociaal werkers beter te laten worden in het ondersteunen van inwoners die moeite hebben met gecijferdheid? Universiteit Utrecht en Hogeschool Utrecht onderzoeken momenteel of en hoe sociaal werkers in hun opleiding leren om zelf goed om te gaan met getallen, tabellen en schema’s. En of ze leren om problemen met getallen te herkennen bij hun cliënten en wat dan mogelijkheden zijn om hierbij te helpen.

Opleidingsmateriaal
De onderzoekers bekijken het programma en lesmateriaal van opleidingen voor sociaal werk (mbo en hbo) en kijken naar wat studenten, docenten en sociaal werkers hiervan weten en vinden. Op basis van de uitkomsten maken ze tips en voorbeeldactiviteiten waarmee in de opleiding van sociaal werkers gecijferdheid en kennis over gecijferdheid kan worden versterkt.
De resultaten en producten van dit onderzoek zijn vanaf eind 2024 te vinden op www.basisvaardigheden.nl.