Inclusief onderzoek

Sturen op ervaringsdeskundigheid in onderzoek

Het Expertisepunt Basisvaardigheden heeft ervaringskennis en ervaringsdeskundigheid stevig op de eigen onderzoeksagenda gezet. Wat is er sinds de start in 2020 gerealiseerd? Een terugblik met mensen van het Expertisepunt Basisvaardigheden en met onderzoekers.

Het is van enorme waarde geweest dat de onderzoekscommissie van het Expertisepunt Basisvaardigheden steeds meer aandacht heeft voor het betrekken van ervaringsdeskundigheid in onderzoeken. Dat vindt Arjan Beune, de voorzitter van stichting ABC en lid van de onderzoekscommissie: ‘Want we hebben hier te maken met een doelgroep die van nature minder goed aansluit op onze geschreven en digitale systemen. Dat heeft gewoon gevolgen voor ons handelen en vraagt dus om extra inspanningen.’

Ervaringskennis en ervaringsdeskundigheid

Er zijn verschillende definities, maar het Expertisepunt Basisvaardigheden hanteert de omschrijving dat ervaringskennis gebaseerd is op persoonlijke ervaring, verrijkt met andere ervaringen en bronnen. Ervaringsdeskundigen kunnen deze kennis niet alleen doorgeven, maar zijn ook in staat deze in te zetten ten behoeve van anderen.¹ Binnen het Expertisepunt Basisvaardigheden erkennen we ervaring als aparte kennisbron: het heeft een plek náást wetenschappelijke en praktijkkennis. Door meer uit te gaan van ervaringen van mensen bij beleid en uitvoering, zal de inzet op de versterking van basisvaardigheden beter aansluiten bij degenen voor wie dit bedoeld is.
Bron: Ervaringsdeskundigen in het sociaal domein: wie zijn dat en wat doen ze?

Een wereld te winnen

Er bleek nog een wereld te winnen als het gaat om het benutten van ervaringskennis en ervaringsdeskundigheid in onderzoek naar basisvaardigheden. Dat constateerden we als Expertisepunt Basisvaardigheden in de evaluatie van 2022. Want in de eerste twee jaar waren ervaringsdeskundigen meestal op dezelfde manier betrokken bij onderzoeken als de profijtgroep, dus mensen met beperkte basisvaardigheden. Ze werden uitgenodigd voor de interviews en het testen van de projectmiddelen, infographics of handleidingen die werden ontwikkeld in de projecten. Hun invloed op de projectuitvoering, bijvoorbeeld bij de opzet van het onderzoeksplan, formuleren van onderzoeksvragen, opstellen van gespreksleidraden of vragenlijsten en interpretatie van de uitkomsten van het onderzoek, was nauwelijks merkbaar.

In die evaluatie werd ook duidelijk dat het begrip ‘ervaringsdeskundige’ op verschillende manieren werd geïnterpreteerd. Begrippen als ‘mensen met beperkte basisvaardigheden’ (dus mensen met ervaring), ‘mensen met ervaringskennis’ en ‘ervaringsdeskundigen’ werden door elkaar heen gebruikt. Beune: ‘Er is een verschil tussen iemand die ervaringskennis heeft en iemand die getraind is in het reflecteren vanuit ervaringsdeskundigheid. Dan leer je om boven je eigen waarnemingen en emoties uit te stijgen, in gesprek gaan, et cetera. Als je daarin getraind bent, dan ben je pas echt een ervaringsdeskundige. Om deze bijdrage te vragen van iemand, betekent dus ook dat je daar in moet investeren.’

In alle fasen

Vanaf 2023 zijn de onderzoekers gestimuleerd om met ervaringsdeskundigen samen te werken in alle fasen van het onderzoeksproces. Het Expertisepunt Basisvaardigheden bood de onderzoekers relevante literatuur en een workshop Inclusief onderzoek doen aan. Het betrekken van ervaringsdeskundigen werd als een randvoorwaarde opgenomen voor het indienen van onderzoeksideeën. Dit zorgde ervoor dat het perspectief van ervaringsdeskundigen veel meer werd ingebed in de onderzoeksprojecten. Ervaringsdeskundigen hebben tegenwoordig verschillende functies in de onderzoeksprojecten. In sommige projecten zijn ervaringsdeskundigen vanaf de opstartfase betrokken als co-onderzoekers (zie het voorbeeld in het kader Praktijkvoorbeeld): ze nemen deel aan het onderzoek, duiden onderzoeksresultaten, adviseren en geven feedback, bijvoorbeeld over het ontwerp van de vragenlijst. Ze kunnen adviseren over de voortgang van het onderzoek en (voorlopige) resultaten bespreken. Door het delen van hun ervaringen vervullen ze ook een brugfunctie tussen (potentiële) deelnemers van het project en het projectteam. Soms ook letterlijk: zij kunnen de vertrouwde persoon zijn waar andere betrokkenen in het onderzoeksproject een aanspreekpunt en bekend gezicht bij hebben.

Het perspectief van ervaringsdeskundigen werd veel meer ingebed in de onderzoeksprojecten.

Praktijkvoorbeeld: Een gezinsperspectief op financiële geletterdheid

Geldproblemen gaan vaak gepaard met problemen op het gebied van lezen en schrijven, digitale vaardigheden en/of rekenen. Onderzoek van de Hogeschool van Amsterdam, het kennisinstituut ITTA en onderzoeksbureau Meetellen wil inzicht geven in hoe ouders gestimuleerd en ondersteund kunnen worden om thuis met hun kinderen te praten over geldzaken. De focus ligt op ouders die moeite hebben met basisvaardigheden.

Meetellen

Bij onderzoeksbureau Meetellen werken ervaringsdeskundige onderzoekers die hun kennis in kunnen brengen op het snijvlak van geldproblemen, basisvaardigheden en ouderschap. ITTA en de HvA gingen met hen een gelijkwaardige samenwerking aan. Manouk van den Brink (ITTA): ‘Ervaringsdeskundigen als co-onderzoekers kunnen zowel meedenken met het onderzoek als met de participanten. Ze vervullen als het ware een brugfunctie tussen de onderzoekers en de deelnemers.’ Bureau Meetellen werkt als collectief en alle medewerkers zijn getraind in de rol van onderzoeker. Bureau Meetellen zorgt ervoor dat teamleden hun ervaringsdeskundigheid in alle fasen van het onderzoek kunnen inzetten:

Bij het schrijven van het onderzoeksplan. De co-onderzoekers konden vooraf onderzoeksmethoden inbrengen en selecteren die het meest geschikt zijn voor de doelgroep en voor het beantwoorden van de onderzoeksvragen.

Bij het verzamelen van (kwalitatieve) data. Bijvoorbeeld in (vraag)gesprekken met onderzoeksparticipanten. In dit onderzoek stelden onderzoekers van Bureau Meetellen de gespreksleidraad op en leidden het gesprek met de doelgroep en begeleiders van de interventie waaraan de doelgroep deelnam. Door het stellen van de juiste vragen zorgden zij voor open, laagdrempelige en gelijkwaardige gesprekken die voor alle partijen mooie inzichten opleverden. Deze manier van dataverzameling levert niet alleen rijkere data op voor de onderzoekers, maar biedt ook zelfreflectie voor de deelnemers en nieuwe inzichten voor de begeleiders van de deelnemers.

Bij de literatuurverkenning, het duiden van onderzoeksresultaten en ontwikkelen van ontwerpprincipes. Ervaringsdeskundige onderzoekers gaven feedback over welke aspecten essentieel zijn en welke minder belangrijk in het dagelijks leven van mensen. Dit heeft geholpen om de kennis te structureren en in te vullen, met als resultaat betere aansluiting aan de leefwereld van mensen.

De drie onderzoekspartners noemen een aantal elementen die tot succesvolle samenwerking leiden. Ten eerste: het betrekken van ervaringsdeskundigen al bij het schrijven van het onderzoeksvoorstel. Op deze manier is het perspectief van de ervaringsdeskundigen goed geïntegreerd in het project om er het meeste uit te halen en zorg je ervoor dat er genoeg tijd en ruimte is om hun bijdrage te laten uitvoeren. Ook voorkom je zo dat hun bijdrage wordt beperkt tot die van klankbord of adviserende rol. Ten tweede: voldoende tijd in de planning om feedback van ervaringsdeskundigen te vragen en te verwerken. Want een onderzoeksactiviteit die je uitvoert samen met ervaringsdeskundigen, vergt extra voorbereiding en afstemming. Ten derde: goede communicatie. Vooral met elkaar goed afstemmen: waar gaat het onderzoek over? Waar willen we naartoe? Waar kunnen ervaringsdeskundigen zelf meerwaarde laten zien?

Investering

Het Expertisepunt Basisvaardigheden sprak met de onderzoekers over de samenwerking met ervaringsdeskundigen en het benutten van ervaringskennis. Hoe hebben de plannen uitgepakt? Wat voor meerwaarde had de betrokkenheid van ervaringsdeskundigen? Maar ook: wat was lastig? Tijdens deze gesprekken bleek allereerst hoe belangrijk het is om goed duidelijk te hebben om wie en welke kennis het precies gaat. Heb je het over hetzelfde, als je praat over ervaringsdeskundigheid? Dat vraagt meer investering dan woorden op papier kunnen zeggen. Het is soms lastig om voor te stellen hoe ervaringsdeskundigen op een gelijkwaardige manier kunnen worden betrokken. Beune: ‘Iemand met ervaringsdeskundigheid in een klankbordgroep laten plaatsnemen is nog niet de oplossing. Dat is geen garantie dat het goede gesprek op gang komt. Dat vraagt iets meer.’

Beloning

Om ervaringsdeskundigheid een goede plek te geven is vertrouwen opbouwen en een goede relatie heel belangrijk. Daar is tijd voor nodig. Het kan enorm helpen – in kortere projecten – als er al een basis ligt om bij aan te sluiten, zoals een bestaand panel bij een organisatie of een gespecialiseerde organisatie zoals Bureau Meetellen. En realiseer je als onderzoeker of beleidsmaker dat je op een andere manier gaat werken dan je gewend bent. Bijvoorbeeld dat je extra afstemming en voorbereidingstijd nodig hebt om ervaringsdeskundigen structureel te betrekken en samen te werken gedurende het hele proces. Houd daar ook in een begroting al rekening mee. Zorg bovendien voor een beloning naar waarde. Sta daarvoor, en stem dat goed af met de betrokkenen.

Het is ook belangrijk om alle informatie over het onderzoek in begrijpelijke taal te communiceren en door te vragen of mensen dit goed hebben begrepen. Met die vertaalslag zorg je dat ervaringsdeskundigen ook kunnen reflecteren op de voortgang en uitkomsten. Ten slotte: houd rekening met de persoonlijke situatie van de mensen. Dat kan bijvoorbeeld betekenen dat je voor een toegankelijke ruimte kiest voor een ontmoeting voor mensen met lichamelijke beperking. Als je mensen aan je weet te verbinden dan zul je echt de kracht ervan gaan ervaren, en de meerwaarde die het zal opleveren voor jou en het onderzoek.

Wens

Zoals Beune in het begin ook al duidelijk maakte is hij er voorstander van om de doelgroep zelf te betrekken bij onderzoek, impactmeting, beleidsideeën of communicatie. ‘Dan is de verbinding gelegd en het vergroot echt de impact van je werk. Mijn wens is dat er op veel meer plekken vaste relaties worden opgebouwd tussen onderzoeksbureaus, gemeenten of universiteiten en ervaringsdeskundigen op het gebied van laaggeletterdheid. Dit zijn te vaak gescheiden bubbels. Hoe mooi zou het zijn als we over en weer kunnen leren. Met goede ondersteuning en begeleiding zie je mensen groeien en zich ontwikkelen. Je kunt dan een steeds diepere verbinding aangaan. Een ervaringsdeskundige kan bijvoorbeeld beginnen met het meedenken over het begrijpelijk maken van een brochure, en later meedenken over de vraag wat iemand wil bereiken met het beleid of onderzoek. Zo versterken we elkaar en leren we van elkaar. Over en weer.’

Tekst Anna Sobczyk-Turek, Karin Verbeek en Barbara Panhuijzen
Foto Bert Spiertz

Met goede ondersteuning en begeleiding zie je mensen groeien en zich ontwikkelen.

Wil je meer weten over hoe je ervaringskennis kunt benutten in je onderzoek? Of in beleidsvorming of aanpak van basisvaardigheden? Kijk dan bijvoorbeeld op ABCbeleidshulp.nl of neem contact op met een van de onderzoekers uit dit magazine.

Meer lezen